Η γέννηση της κωμωδίας είναι άρρητα συνδεδεμένη με τη φύση, την βλάστηση και τη γονιμότητα. Αρχικά δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο κωμωδία, αλλά τη λέξη τρυγωδία, για να δηλώσουν την εποχή του τρυγητού (την εποχή που γινόταν η συλλογή των σταφυλιών). Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται σύμφωνα με τον Αριστοτέλη από τη λέξη κώμo, την παρέα δηλαδή ανθρώπων, που μετά από ένα συμπόσιο μεθυσμένοι γυρνούσαν στους δρόμους, έλεγαν άσεμνα χωρατά και τραγουδούσαν εύθυμα άσματα και τη λέξη ᾠδὴ. Στην Ποιητική (1449a-13) ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η κωμωδία είναι απόρροια των φαλλικών ασμάτων, τραγουδιών που λεγόντουσαν σε αγροτικές γιορτές για τη γονιμότητα των αγρών και των οικογενειών. Η κωμωδία καταγόταν από τον αγροτικό κώμο και τα φαλλικά δρώμενα, όπου οι αγρότες τιμούσαν τον θεό Διόνυσο, θεό του κρασιού, της φυτικής βλάστησης και της γονιμότητας. «Πίσω απ’ αυτήν την περίοδο πάλι, βρίσκεται μια άλλη, που κατά τη διάρκεια της το τελετουργικό δράμα ήταν ακόμη μια σοβαρή θρησκευτική τελετή, που την τελούσαν κάθε χρόνο για τη γονιμότητα του ανθρώπου, των ζώων και των καρπών». Για τους ανθρώπους της υπαίθρου ο Διόνυσος ήταν ο θεός προστάτης τους. Ήταν ο πιο οικείος θεός του δωδεκάθεου εξαιτίας πρωτίστως της φύσης του και του τρόπου που γεννήθηκε. Αποτελούσε τον θεό άνθρωπο, καθώς με τη διακοπή της κύησης και την απόσπαση του από την κοιλιά της νεκρής, θνητής μητέρας του, έγινε θεός. Με την απόσπαση του από τη νεκρή Σεμέλη και τη μεταφύτευση του στον μηρό του αθάνατου Διός, συμβολίζει την απόσπαση του ανθρώπου από τη φύση. «Αυτή η απόσπαση του Διονύσου από τη θνητή του φύση καθώς και η περαιτέρω κυοφορία του συμβολίζουν ακριβώς την αντίστοιχη απόσπαση του ανθρώπου από τη φύση και την περαιτέρω εξέλιξή του μέσα στην πόλη, την οποία, όπως προαναφέραμε, ο ίδιος ο άνθρωπος επινόησε και δημιούργησε». «Οι Έλληνες θεωρούσαν τον Διόνυσο όχι μόνο σα θεό του κρασιού αλλά και σα δημιουργό όλης της υγρής φύσης. Ο Πλούταρχος γράφει ακόμα πως ο Διόνυσος έμαθε τους ανθρώπους να οργώνουν και να σπέρνουν». Πίστευαν ότι ο θεός ήταν υπεύθυνος για τις καιρικές μεταβολές και τον υμνούσαν προκειμένου να έχουν καλή σοδειά. «Ο Διόνυσος αναπαρίσταται είτε ως ο εύθυμος και δραστήριος θεός του οίνου είτε ως αυτός που έχει τη “μέλαινα μορφὴ τοῦ πάσχοντος θεοῦ”». Συνεπώς, για τους αγρότες ήταν ο αγαπημένος θεός τους, αυτός που τους έφερνε στην απόλυτη σύνδεση με τη μητέρα φύση.
«Στην διάρκεια των διονυσιακών πομπών, οι αγρότες της Αττικής υμνούσαν τον ερχομό της άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης, γιατί πίστευαν ότι οι τελετές αυτές αύξαναν την ευφορία των αγρών και βοηθούσαν στην καλύτερη σοδειά ». Οι συμμετέχοντες στα δρώμενα έκαναν επίκληση στον Φαλή, το σύμβολο της γονιμότητας, προσκαλούσαν τον θεό Διόνυσο, πραγματοποιούσαν θυσίες προς τιμήν του και μεθυσμένοι ολοκλήρωναν τις πομπές μ’ έναν κώμο. Οι άνθρωποι αυτοί ονομαζόταν κωμωδοί, δηλαδή «τραγουδιστές του κώμου». Τα τραγούδια των κώμων της παλιάς κωμωδίας θα αποτελέσουν και τη βάση μεταγενέστερα για την ιαμβική ποίηση. Ωστόσο, σύμφωνα με μια θεωρία η ετυμολογία της κωμωδίας παραγόταν από την κώμη, δηλαδή το χωριό και από το ρήμα ἄδω που σήμαινε τραγουδώ, μια άποψη που αντικρούει ο Αριστοτέλης. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι χωρικοί κατά τη διάρκεια της νύχτα τραγουδούσαν στα σπίτια των αστών τις αδικίες που υφίσταντο εξαιτίας τους. Τα πρόσωπα των χωρικών ήταν αλειμμένα με μούργα κρασιού. Στο πέρασμα του χρόνου τα φαλλικά αυτά άσματα θα εξελιχθούν στην Αγοραία Κωμωδία. «Η κωμωδία αυτή είχε ως περιεχόμενο τον έλεγχο και την καταγγελία των βλαβών που υφίσταντο οι αγροίκοι (=γεωργοί) από τους αστούς». Η γέννηση της κωμωδίας συνδέεται όμως και με εορτές στην ύπαιθρο, αφιερωμένες στον θεό Διόνυσο που πραγματοποιούταν στην Ικαρία, στο δήμο της Αττικής, κύριο τόπο λατρείας του θεού του κρασιού. Η σύνδεση της κωμωδίας με την ύπαιθρο και την αγροτική ζωή αποδεικνύεται και από τα κατ’ ἀγρούς Διονύσια, εορτές που λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια του αττικού μήνα Ποσειδεώνα (Δεκέμβρη), σε αγροτικές περιοχές. Τον 5ο αιώνα οι εορτές αυτές γινόταν σ’ όλους τους αγροτικούς δήμους της Αττικής. Στις γιορτές συμμετείχαν αγρότες και κυρίως αμπελουργοί. Η εποχή που γινόταν οι εορτές δεν συνδέεται με κάποιο στάδιο παραγωγής του κρασιού, καθώς η συγκομιδή της σοδειάς είχε ολοκληρωθεί. «Ο γιορτασμός έχει γενικότερο χαρακτήρα ξορκισμού και παράκλησης για την σπορά και για το χειμωνιάτικο φύτεμα των δένδρων». Επρόκειτο για «μια πομπή με τραγούδι που είχε επικεφαλής κορίτσια με ιερά καλάθια γεμάτα φρούτα και κρασί ». «Την πομπή τη συνόδευαν όλοι οι αγρότες χωρίς επισημότητα αλλά, κατά πως λέει ο Πλούταρχος, “δημοτικῶς καὶ ἱλαρῶς”». Όλοι οι αγρότες της αττικής υπαίθρου συναθροιζόταν προκειμένου να απολαύσουν το κρασί και την αφθονία των καρπών. Σ’ αυτές τις γιορτές μεθυσμένοι νεαροί, φαλλοφόροι τραγουδούσαν περιπαικτικά τραγούδια έχοντας αμφίεση ζώων ή στεφάνια από λουλουδια στο κεφάλι. Στη μέση της πομπής τοποθετούταν ένας μεγάλος φαλλός, που συμβόλιζε τον θεό Διόνυσο και την καρποφορία των αγρών. «Η πομπή είχε πιθανώς τον χαρακτήρα ευχαριστίας προορισμένης να προκαλέσει την ευφορία των αγρών και των κήπων και τη γονιμότητα των εστιών». «Στα κατ’ αγρούς Διονύσια συνηθιζόταν το παιχνίδι του ὰσκωλιασμοῦ: οι συναγωνιζόμενοι προσπαθούσαν να σταθούν ξυπόλητοι πάνω σε φουσκωμένους ασκούς που ήταν αλειμμένοι με λάδι». Στόχος ήταν η ισορροπία αλλά και η πρόκληση γέλωτα. Όποιος κέρδιζε στο αγώνισμα, έπαιρνε ως έπαθλο ένα ασκί γεμάτο κρασί.
Μετά από τις δύσκολες χειρωνακτικές εργασίες στην ύπαιθρο, οι γεωργοί ένιωθαν την ανάγκη της εκτόνωσης και της διασκέδασης. Οι ορμέμφυτες μιμητικές τάσεις του ανθρώπου προκειμένου να προκαλέσουν γέλιο, οδήγησαν στα κωμικά δρώμενα και στη συνέχεια, στην ανάγκη υπέρβασης του πραγματικού κόσμου και δημιουργίας μιας νέας πραγματικότητας που θα επέφερε τη λύτρωση. «Η αρχική κωμική πραγμάτευση θεμάτων της καθημερινότητας και η αξιοποίηση στοιχείων που μιμητικά επαναλαμβανόμενα προκαλούν το γέλιο, βαθμιαία παύει να έχει τον αυθόρμητο, ενστικτώδη, αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα το τυχαίου και απρόοπτου και συγκροτείται δομικά συναρτώμενο με δύο βασικούς θεματικούς άξονες, που κατ’ αυτό τον τρόπο αποτελούν την απαρχή του κωμικού στην προθεατρική του ακόμα μορφή έκφρασης. Πρόκειται για τον άξονα της κοινωνικής συμπεριφοράς και της σεξουαλικότητας του ανθρώπου, που με ποικίλους τρόπους αξιοποίησης και διαχείρισης προκαλούν αβίαστα το γέλιο με τη διόγκωση ή την υποβάθμισή τους». Στις γιορτές που γινόταν σε υπαίθριο χώρο και υμνούταν ο Διόνυσος, ήταν ορατή η στενή του ανθρώπου με τη φύση και τις αγροτικές δουλειές. «Η λατρεία των θεών σχετίζεται άμεσα με τη διαδοχή των εποχών, τη φυσική ευγονία, τη διάθεση του ανθρώπου να απαλύνει την σκληρότητα της καθημερινότητας και να συνδυάσει την ψυχική του ευφορία με αυτή της φύσης». Οι συμμετέχοντες στις εορτές θεωρούσαν πως η καρποφορία των αγρών εξαρτιόταν από την εύνοια των θεών. «Μη μπορώντας να εξηγήσουν τις εποχικές εναλλαγές και μεταμορφώσεις του φυσικού τους περίγυρου, πιστεύανε πως η βλάστηση της άνοιξης, το φύτρωμα των σπόρων, τα στάχια του σταριού και του κριθαριού, οι καρποί των δέντρων, τα σταφύλια των αμπελιών, το πέσιμο των φύλλων το φθινόπωρο, το κρύο, τα χιόνια και οι παγωνιές του χειμώνα, όλες αυτές οι αλλαγές είναι έργο θεϊκό». Πέρα από την θρησκευτική λειτουργία όμως στις εορτές αυτές, οι αγρότες είχαν την αίσθηση ότι συμμετείχαν ταυτόχρονα στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της πόλης. «Όταν οι αγρότες οργανώθηκαν σε πολιτικά κόμματα και σε πολλές πόλεις γκρέμισαν από την εξουσία τους ευγενείς, τα σκώμματα αυτά διαμορφώθηκαν σε τραγούδια σατιρικά που απηχούσανε τις πολιτικές και κομματικές αντιθέσεις29». Τον 6ο αιώνα π.Χ. ο τύραννος Πεισίστρατος αποφάσισε να μεταφέρει τις λατρευτικές αυτές αγροτικές εορτές από την ύπαιθρο της Αττικής στην Αθήνα. Έτσι, σταδιακά η κωμωδία εξελίχθηκε σε πολιτική σάτιρα.
Η σύνδεση της κωμωδίας με τη φύση φαίνεται και στα έργα πολλών άλλων κωμικών ποιητών πέρα από τον Αριστοφάνη. Πολλοί εκπρόσωποι της αρχαίας κωμωδίας, προγενέστεροι και σύγχρονοι του Αριστοφάνη, είχαν ως κεντρικούς ήρωες στα έργα τους αγρότες και αναφερόταν στην ομορφιά της φύσης. Ο Επίχαρμος στα έργα του σατίριζε τους αγρότες, παρουσιάζοντας τους ως άξεστους χωριάτες και ο Σώφρων είχε γράψει ένα έργο με τίτλο Ἀγροιώτας, που δεν σώζεται σήμερα. Ο Μάγνης, αρχαίος αττικός κωμικός, έγραψε επίσης έργα με τίτλους και χορούς εμπνευσμένους από το ζωικό βασίλειο και την ύπαιθρο, τέτοια έργα ήταν οι Βάτραχοι, οι Ὄρνιθες, οι Ψῆνες. Ο Κράτης, Αθηναίος κωμικός που ο Αριστοφάνης θεωρούσε τον σημαντικότερο από την προηγούμενη γενιά έγραψε τα Θηρία και ενδεχομένως τους Ὄρνιθες, ο Φερεκράτης, σύγχρονος του Αριστοφάνη, τους Μυρμηκανθρώπους, ο Εύπολις, σύγχρονος επίσης του Αριστοφάνης, τις Αἶγες και άλλοι κωμικοί ποιητές έγραψαν αντίστοιχα έργα (Άρχιππος, Ἰχθύες). Εν κατακλείδι, η αττική κωμωδία είχε διονυσιακό χαρακτήρα. «Ο ιδανικός κόσμος της κωμωδίας είναι ένας κόσμος στον οποίο οι άνθρωποι επιδιώκουν την απόλαυση και τη χαρά τόσο για τους ίδιους, όσο και για τους άλλους». Οι κωμικοί ποιητές κάνουν εκτενείς αναφορές στην ύπαιθρο και στην ομορφιά και τη γαλήνη της φύσης. Καλούν τους θεατές να γυρίσουν στην αγροτική ζωή, όπου θα είναι ευτυχισμένοι, αυτάρκεις και ελεύθεροι. Η φύση επιδρά σημαντικά στη βιολογική και πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Έτσι, οι ήρωες των έργων όταν έρχονται σε επαφή με την φύση, επιστρέφουν στο φυσικό και ζωτικό χώρο του ανθρώπου. Χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι διαβρώνεται ο πολιτικός χαρακτήρας της. Καθώς, «η αττική κωμωδία είναι πάντα η ξάγρυπνη συνείδηση του θεατή». «Η κωμωδία αντλεί τις υποθέσεις της από την καθημερινή ζωή: οικογενειακές σκηνές, σκηνές από τα δικαστήρια, από τις συνελεύσεις στην Εκκλησία του Δήμου, σκηνές συμποσίων». Συνεπώς, δεν χάνει ποτέ τον «αστικό» χαρακτήρα της.
Πηγή : ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
«ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ»
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
«Η ύπαιθρος, η φύση και η αγροτική ζωή στις κωμωδίες του Αριστοφάνη»
Ζγκούρα Ανδρομάχη
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου