Το μνημειώδες έπος του Λουκρήτιου "Για την Φύση των Πραγμάτων", προάγγελος και μοναδικός αρχαίος πρόγονος της σύγχρονης επιστήμης, είναι η ποιητική εκδοχή του χαμένου ελληνικού έργου Περί Φύσεως του Επίκουρου, της λαμπρότερης έκφανσης της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας: ένας αριστουργηματικός ύμνος στην ελευθερία από τα δεσμά της θρησκείας, του φόβου, των παθών, της άγνοιας. Είναι ο αρχαίος καταστατικός χάρτης της ελεύθερης βούλησης η τίμια φωνή που έρχεται από τα βάθη των αιώνων να θερμάνει τις καρδιές εκείνων που στέκονται αλύγιστοι μπρος στο θάνατο, με μόνο όπλο την πνευματική εντιμότητα. Λίγοι αρχαίοι συγγραφείς εμπνέουν τον σεβασμό που έχει κερδίσει με το De rerum natura ο Λουκρήτιος. Επιστήμονας, ποιητής, Επικούρειος φιλόσοφος, έγραψε ένα έργο βαθιά διαποτισμένο από το παράδοξο: έγραψε ποίηση πατώντας πάνω στο θάνατο της ποίησης - του έρωτα, του φόβου, της επιθυμίας, του μύθου και της ψευδαίσθησης, του λάθους, της παράδοσης, της θρησκείας. Το μόνο που τον εκστασιάζει είναι το μυστήριο που αποκάλυψε η επικούρεια φιλοσοφία. Και τούτο το μυστήριο είναι πως δεν υπάρχει κανένα μυστήριο μοναχά κάτι αραχνοφωλιές μες στον ανθρώπινο νου...
Το De rerum natura γράφτηκε με κόπο, όπως δηλώνει ο συγγραφέας του, αλλά και με κατάδηλο ενθουσιασμό. Ο Λουκρήτιος επισημαίνει πόσο δύσκολο του ήταν να μεταφέρει σε λατινικό στίχο "τις ανακαλύψεις των Ελλήνων που τις τυλίγει σκοτάδι", στην προσπάθειά του να καταστήσει ελκυστική για τον αναγνώστη του την επικούρεια φυσική αλλά, όπως γράφει, "υπομένω κάθε κόπο και ξάγρυπνος περνώ νύχτες ατάραχες, ψάχνοντας τις λέξεις και τους στίχους που θα μου δώσουν τη δύναμη ν' ανοίξω το δρόμο για το πνεύμα σου ρίχνοντας φως λαμπρό για να μπορέσεις να δεις σ' όλο τους το βάθος τα κρυμμένα μυστικά"... Κατόρθωσε έτσι να συγγράψει ένα από τα σπουδαιότερα έργα όλων των εποχών, όχι απλώς χάρη στις λογοτεχνικές αρετές του αλλά, όπως επισημαίνει ο ίδιος, "γιατί μιλώ για πράγματα σπουδαία και μεγάλα, κι αγωνίζομαι να λευτερώσω το νου από τα δεσμά της θρησκείας κι ακόμη, γιατί πλάθω στίχους φωτεινούς για θέματα σκοτεινά, αγγίζοντάς τα όλα με τη χάρη των Μουσών".
Αν αναλογιστεί κανείς ότι το έργο -επί αιώνες θαμμένο στα άδυτα ενός μοναστηριού της νότιας Γερμανίας, ώσπου ήρθε στο φως το 1417- σήμερα κυκλοφορεί στα αγγλικά σε είκοσι πέντε διαφορετικές εκδόσεις, αντιλαμβάνεται ότι η πρώτη πλήρης έκδοση της "Φύσης των πραγμάτων" στα ελληνικά έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό της ελληνικής βιβλιογραφίας.
Το De Rerum Natura του Λουκρήτιου αποτελείται από περίπου 7.400 στίχους —γραμμένους σε δακτυλικό εξάμετρο, στα λατινικά και σε υψηλό ποιητικό ύφος— και χωρίζεται σε έξι βιβλία. Ανήκει στην κατηγορία του λεγόμενου διδακτικού έπους. Ο Λουκρήτιος χρωστάει την ιδέα της συγγραφής του φιλοσοφικού του ποιήματος στον Εμπεδοκλή, συγγραφέα του ομότιτλου ποιήματος του 5ου π.Χ. αιώνα. Στις επιρροές του Λουκρήτιου περιλαμβάνονται, επίσης, ο Όμηρος, ο Ησίοδος και, ακόμη περισσότερο, ο Ρωμαίος ποιητής Έννιος —ο οποίος στα Annales, σε αντίθεση με τους προγενέστερούς του Ρωμαίους επικούς ποιητές, επιστρέφει στον ομηρικό δακτυλικό εξάμετρο. Πλέον του είδους του στίχου, ο Λουκρήτιος θα πάρει από το ποιητικό ύφος του Έννιου την παρήχηση, τα λεκτικά παιχνίδια και τη χρήση σύνθετων και αρχαϊκών λατινικών λέξεων. Δεν θα αμελήσει να μνημονεύσει τον Εμπεδοκλή, παρόλο που δεν αποδέχεται την εμπεδόκλεια θεωρία των τεσσάρων στοιχείων, και τον Έννιο, ως τον ποιητή «που πρώτος έφερε από τον εξαίσιο Ελικώνα στεφάνι από άνθη αμάραντα» και τον οποίο «δόξασαν όλα τα γένη των Ιταλών», παρόλο που για τον Λουκρήτιο τόσο ο Έννιος όσο και ο «δάσκαλός του» Όμηρος μίλησαν λανθασμένα για τη «φύση των πραγμάτων».
Ο τρόπος γραφής του Λουκρήτιου δεν μπορεί να χαρακτηριστεί παράξενος, βάσει των δεδομένων της εποχής του. Η φιλοσοφία ήταν για τον Ρωμαίο ένα προσωπικό πνευματικό ενδιαφέρον, με το οποίο θα μπορούσε να ασχοληθεί στον ελεύθερό του χρόνο —η διδακτική ποίηση, ανεξάρτητα από το περιεχόμενό της, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ευχάριστη ενασχόληση. Ο Λουκρήτιος θέλει να παρουσιάσει και να εξηγήσει την αλήθεια στο λατινόφωνο κοινό και επιλέγει να συγγράψει ποίημα, ίσως γιατί αυτό το είδος φαντάζει πιο ενδιαφέρον ή και διασκεδαστικό, εύπεπτο ακόμα και για κοινό χωρίς φιλοσοφικό υπόβαθρο. Όσον αφορά τη γλώσσα που χρησιμοποιεί, όπως και ο ίδιος δηλώνει, είναι δύσκολη η μεταφορά των εννοιών του Επίκουρου στα λατινικά. Προσπαθεί σε κάποια σημεία να βρει αντιστοιχίες σε ελληνικούς και λατινικούς όρους, ενώ σε άλλα παραθέτει αυτούσια την ελληνική λέξη με μία όσο πιο απλή και κατανοητή περιφραστική ερμηνεία μπορεί. Εδώ, αξίζει να σημειώσουμε ότι για τον όρο «άτομο» δεν θα χρησιμοποιήσει σε κανένα σημείο του έργου του το λατινοποιημένο «atom», σε αντίθεση με τον Κικέρωνα, αλλά ένα πλήθος λατινικών λέξεων και εκφράσεων που αποδίδουν το νόημα που τον εξυπηρετεί ανά περίπτωση.
Ο Λουκρήτιος απευθύνει το έργο του στον Μέμιο, που ίσως ταυτίζεται με τον Γάιο Μέμιο, Ρωμαίο ευγενή. Το πρώτο βιβλίο του De Rerum Natura αρχίζει με μία επίκληση στην Αφροδίτη, συνεχίζει υμνώντας τον Επίκουρο ως τον Έλληνα που «περπάτησε το απέραντο Σύμπαν με λογισμό και πνεύμα» και αναφέρεται στη θρησκεία «που τόσες και τόσες φορές έγινε αιτία για εγκληματικές και ανόσιες πράξεις», δίνοντας το παράδειγμα της Ιφιγένειας. Το εγχείρημα του Λουκρήτιου, όπως ο ίδιος δηλώνει, δεν είναι εύκολο, καθώς θα πρέπει σε λατινικό στίχο να αποδώσει «τις ανακαλύψεις των Ελλήνων» και να σκαρφιστεί «καινούριες λέξεις, αφού και το θέμα είναι καινούργιο και η (λατινική) γλώσσα […] φτωχή». Βασικές αρχές της φυσικής του φιλοσοφίας είναι ότι «τίποτε δεν δημιουργείται ποτέ από το τίποτε, με θεϊκή βούληση», τα πάντα πεθαίνουν και διαλύονται στα συστατικά τους στοιχεία, τα στοιχεία αυτά —τα άτομα— είναι αθάνατα, τα πάντα αποτελούνται από άτομα και κενό και, πέρα από αυτά τα άτομα και το κενό, δεν υπάρχει καμία άλλου είδους ύπαρξη. Ο Λουκρήτιος ασκεί κριτική στη θεωρία του Ηράκλειτου (τον οποίο κατονομάζει) και άλλων προσωκρατικών (ανώνυμα όμως —από τις θεωρίες που αναφέρει αναγνωρίζουμε τον Αναξιμένη, τον Θαλή, τον Φερεκύδη και τον Ξενοφάνη). Αν και ο θαυμασμός του για τον Εμπεδοκλή είναι εμφανής και ξεκάθαρος, ο Λουκρήτιος καταγράφει τα λάθη της θεωρίας του. Κλείνει την κριτική του για τις παλαιότερες φυσικές θεωρίες, μιλώντας για την «ὁμοιομέρεια» του Αναξαγόρα. Στο δεύτερο βιβλίο, ο Λουκρήτιος ασχολείται με τα άτομα, τις κινήσεις, τη μορφή τους, την απειρότητα και την αιωνιότητά τους. Ονομάζει πατέρα όλων μας τον ουρανό και μητέρα μας τη γη, ενώ, όπως δηλώνει, ο κόσμος αυτός που ζούμε δεν είναι μοναδικός, «υπάρχουν κι άλλοι κόσμοι κάπου στο σύμπαν, και διαφορετικές φυλές ανθρώπων και θηρίων». Το τρίτο βιβλίο, το οποίο, ομοίως με το πρώτο, ξεκινά με έναν ύμνο στον Επίκουρο, ασχολείται —κατά κύριο λόγο— με τη φύση του νου και της ψυχής, την υλικότητά τους, το σημείο εντός του ανθρώπινου σώματος στο οποίο εδρεύουν (εδώ παρατηρείται σύμπνοια με τους κατά τα άλλα αντίπαλους στωικούς), την ανωτερότητα του νου έναντι της ψυχής, τη δύναμη των αισθήσεων, τη θνητότητα και της ψυχής και του νου, την απόρριψη της μετεμψύχωσης, την απόρριψη όλων των μύθων. Το τέταρτο βιβλίο επανέρχεται στο θέμα των αισθήσεων και των αισθητών, τονίζοντας ότι οι αισθήσεις δεν εξαπατώνται ποτέ, σε αντίθεση με τον νου.
Σημαντική θεωρώ πως είναι η άποψη του Λουκρήτιου ότι «τίποτε στο σώμα μας δεν δημιουργήθηκε ώστε να μπορούμε να το χρησιμοποιούμε· το ίδιο το όργανο είναι που γεννά τη χρήση» (για παράδειγμα δεν υπήρχε η όραση πριν τα μάτια ή η ομιλία πριν τη γλώσσα), μία άποψη που στέκεται απέναντι στην τελεολογική αντίληψη. Μέσα στην ανάλυση των αισθήσεων, ο Λουκρήτιος θα συμπεριλάβει και το θέμα του έρωτα. Στην εισαγωγή του πέμπτου βιβλίου, ο Λουκρήτιος εξισώνει τον Επίκουρο με τους θεούς, αφού «πρώτος εκείνος βρήκε το νόημα της ζωής», κατάφερε «με τον λόγο του κι όχι με όπλα» να νικήσει όλες τις συμφορές (τον φόβο, τις έγνοιες, την αλαζονεία, τη βρωμιά, την ιταμότητα, την πολυτέλεια), «δίδασκε με τρόπο θεϊκό» και «έφερνε στο φως τη φύση των πραγμάτων». Στη συνέχεια, ο Λουκρήτιος αναπτύσσει την κοσμολογική θεωρία του. Είναι λάθος να ταυτίζονται οι θεοί με τα ουράνια σώματα ή να θεωρούμε ότι ο κόσμος είναι θείο δημιούργημα. Ο κόσμος που ζούμε, ο οποίος σχηματίστηκε από συσσώρευση ύλης, κάποια στιγμή θα καταστραφεί. Στο πέμπτο βιβλίο βρίσκουμε όλες τις θεωρίες του Λουκρήτιου για την κίνηση και το μέγεθος των άστρων, το σχήμα της γης, το πώς δημιουργούνται η μέρα, η νύχτα και οι εκλείψεις, πώς ξεκίνησε η ζωή πάνω στη γη, πώς δημιουργήθηκε και πώς εξελίχθηκε ο άνθρωπος, από πού προέρχεται η έννοια του δικαίου και της θρησκείας. Κλείνοντας το πέμπτο αυτό βιβλίο, ο Λουκρήτιος γράφει: « […] το ανθρώπινο γένος μοχθεί πάντα μάταια και άσκοπα, ξοδεύει τα χρόνια του σε ανώφελες έγνοιες. Γιατί οι άνθρωποι δεν κατάλαβαν πως η ιδιοκτησία έχει το όριό της κι ότι η απόλαυσή της φτάνει μέχρις ενός σημείου. Κι η άγνοια αυτή σιγά σιγά μας παρέσυρε στ’ ανοιχτά και ξεσήκωσε από το βυθό τα μεγάλα κύματα του πολέμου». Ο Λουκρήτιος θα τελειώσει το έργο του με το έκτο βιβλίο, στο οποίο, μετά την αναφορά σε όσα έχει προσφέρει στους ανθρώπους ο Επίκουρος, θα μιλήσει κατά της λαϊκής θρησκείας και των δοξασιών της, θα εξηγήσει πώς προκαλούνται οι βροντές, οι κεραυνοί, οι ανεμοστρόβιλοι, οι εκρήξεις της Αίτνας, οι πλημμύρες του Νείλου, οι αρρώστιες και οι επιδημίες, και θα προσπαθήσει να δώσει λογικές εξηγήσεις σε φαινόμενα που αποδίδονται στη θεϊκή δύναμη και τιμωρία. Το έργο κλείνει με μία περιγραφή του λοιμού της Αθήνας, βασισμένη σε χωρίο του Θουκυδίδη.
Πηγή : Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων – Ο επικουρισμός στη Ρώμη του 1ου αιώνα π.Χ. Άννα Κεφαλίδου https://epublishing.ekt.gr | e-Εκδότης: EKT | Πρόσβαση: 19/09/2024 16:34:22
Κεφαλίδου Ά. (2022). Λουκρήτιος, Για τη φύση των πραγμάτων – Ο επικουρισμός στη Ρώμη του 1ου αιώνα π.Χ. Ηθική. Περιοδικό φιλοσοφίας, (15), 123–135. https://doi.org/10.12681/ethiki.30741
https://www.politeianet.gr/books/9789608097247-lucretius-thurathen-loukritios-gia-ti-fusi-ton-pragmaton-194348
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου