Ο Ιπποκράτης ο Κώος και Ιατρός: Περί αέρων, υδάτων, τόπων (Μέρος Β)

Όπως είναι φυσικό, οι άνθρωποι προκειμένου να ζήσουν καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες νερού οι οποίες επηρεάζουν καθοριστικά την υγεία των ανθρώπων. Ειδικότερα, ο συγγραφέας κάνοντας τη μετάβαση από τους ανέμους στα νερά, δηλώνει ότι σκοπός του είναι να δείξει ποια νερά είναι ανθυγιεινά και ποια υγιεινά. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μνεία στον Αλκμαίωνα τον Κροτωνιάτη, αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος, γιατρός και φυσικός ο οποίος ασχολήθηκε και εκείνος με την επίδραση του νερού στην υγεία του ανθρώπου. Αρχικά, η πρώτη κατηγορία νερών που αναφέρει ο συγγραφέας είναι τα νερά των ελών, των λιμνών και γενικότερα τα στάσιμα νερά. Επειδή τα νερά αυτά δεν είναι τρεχούμενα , τους θερινούς μήνες είναι ζεστά, παχύρρευστα και έχουν άσχημη μυρωδιά. Όταν πάνω σε αυτά πέσει και το νερό της βροχής, σε συνδυασμό με το συνεχές κάψιμο του ήλιου γίνονται θαμπά, βλαβερά και προκαλούν ερεθισμό στη χολή. Ωστόσο, το χειμώνα είναι παγωμένα, κρύα και θολά από το χιόνι και τους πάγους, με αποτέλεσμα να αυξάνεται το φλέγμα στους ανθρώπους και να έχουν έντονο βράχνιασμα. Η κατάποση των νερών αυτών από τους ανθρώπους προκαλεί πρήξιμο και σκλήρυνση της σπλήνας και του στομαχιού. Επίσης , όσοι πίνουν από αυτά τα νερά είναι πολύ αδύνατοι και αντιμετωπίζουν προβλήματα με το πεπτικό τους σύστημα, γι’ αυτό και χρειάζεται να πάρουν πιο δραστικά καθαρτικά. Να σημειωθεί ότι τα περισσότερα φάρμακα που χρησιμοποιούσαν οι ιπποκρατιστές γιατροί είχαν ως στόχο την εκκένωση των περιττών ουσιών που βρίσκονταν μέσα στο σώμα. Βέβαια η χρήση των καθαρτικών γινόταν με μεγάλη προσοχή και ειδικά των πιο δραστικών. Εν συνεχεία, οι άνθρωποι που πίνουν από τα στάσιμα νερά , το καλοκαίρι παθαίνουν δυσεντερίες, διάρροιες και μακροχρόνιους πυρετούς πράγμα το οποίο έχει ως συνέπεια να πλήττονται από θανατηφόρες υδρωπικίες. Παρακάτω περιγράφονται οι ασθένειες που είναι πιθανότερο να εκδηλωθούν στις πόλεις που έχουν πρόσβαση στα νερά των ελών και των λιμνών, ανα φύλο και ηλικία. Όπως είδαμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο της εργασίας οι ασθένειες που πλήττουν τους ανθρώπους έχουν να κάνουν εκτός με τον περίγυρο και με τη φύση του αρρώστου , το φύλο και την ηλικία του. Ακόμη και στους Αφορισμούς η ηλικία αποτελεί βάση για την ταξινόμηση των ασθενειών. Συγκεκριμένα, τον χειμώνα οι πιο νέοι υποφέρουν από περιπνευμονίες και μανικές αρρώστιες. Αντίθετα, οι πιο ηλικιωμένοι λόγω του ότι τα όργανα του πεπτικού τους συστήματος είναι σκληρά ταλαιπωρούνται από καύσους. 

Ο γυναικείος πληθυσμός παρουσιάζει πλήθος ασθενειών, όπως για παράδειγμα οιδήματα, λευκόρροια, δυσκολεύονται να μείνουν έγκυες και όταν συμβεί αυτό γεννούν με δυσκολία. Να υπογραμμιστεί ότι στο σημείο που αναφέρει ότι «τα παιδιά γεννιούνται μεγάλα και πρησμένα» στο πρωτότυπο κείμενο υπάρχει η λέξη «έμβρυα». Με τη λέξη αυτή ο συγγραφέας εννοεί τα νεογέννητα παιδιά. Έτσι, τα νεογέννητα έχουν μεγάλο μέγεθος και ταυτόχρονα παρουσιάζουν πρήξιμο, όμως αργότερα κατά τον θηλασμό γίνονται ισχνά, ενώ οι πιο συχνές αρρώστιες που τα προσβάλλουν είναι οι κήλες. Οι άνδρες από την άλλη παθαίνουν κιρσούς και πληγές στις κνήμες. Αμέσως μετά την περιγραφή των βλαβερών νερών, ο Ιπποκράτης προχωράει στην περιγραφή των νερών εκείνων που οι πηγές τους βρίσκονται σε βράχους ή σε έδαφος που υπάρχουν θερμές πηγές ή που περιέχεται σίδηρος, χαλκός, άργυρος, χρυσός, θειάφι, στύψη, πίσσα και σόδα. Τα ύδατα αυτά είναι θερμά και προκαλούν δυσκοιλιότητα καθώς και προβλήματα στην ούρηση. Πιο κάτω ο συγγραφέας κάνει λόγο για τα ευεργετικά προς τον άνθρωπο νερά. Σύμφωνα με την κρίση του τα νερά αυτά είναι εκείνα τα οποία ρέουν από ψηλά, από βουνά και λόφους. Αξίζει να δοθεί σημασία στη φράση ότι « το άριστο νερό δεν έχει ανάγκη να αναμειχθεί και με μεγάλη ποσότητα κρασιού». Σύμφωνα με τον H. Diller από αυτή τη φράση βγαίνει το συμπέρασμα ότι κάποιες φορές οι αρχαίοι Έλληνες πρόσθεταν στο νερό κρασί με σκοπό να γίνει καλύτερη η γεύση του. Επίσης, τα νερά αυτά είναι ζεστά τον χειμώνα, ενώ το καλοκαίρι κρύα. Είναι καθαρά, με ωραία οσμή, ελαφρά και προέρχονται από ρέμα που είναι προσανατολισμένο προς την ανατολή του ηλίου. Πολύ καλά για τον ανθρώπινο οργανισμό είναι και τα νερά που ρέουν ανάμεσα στη θερινή ανατολή και θερινή δύση του ηλίου, καθώς και αυτά που ρέουν ανάμεσα στη θερινή και χειμερινή δύση. Στον αντίποδα, τα σκληρά και δυσκολοχώνευτα νερά είναι καλό να αποφεύγονται. Ωστόσο, κάποιες φορές μπορεί να φανούν χρήσιμα για συγκεκριμένες αρρώστιες. Βέβαια, τα χειρότερα από όλα τα ύδατα είναι εκείνα που ρέουν προς τον νότο, ανάμεσα στη χειμερινή ανατολή και δύση του ηλίου και επηρεάζουν ιδιαίτερα τους κατοίκους του νότου. Συνεχίζοντας, ο Ιπποκράτης κάνει διάκριση των υδάτων ανάλογα με την υγεία του κάθε ανθρώπου. Συγκεκριμένα, τα άτομα εκείνα τα οποία είναι απόλυτα υγιή, μπορούν να καταναλώνουν οποιοδήποτε νερό. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τα άτομα εκείνα τα οποία πάσχουν από κάποια ασθένεια. Έτσι, εκείνοι οι οποίοι αντιμετωπίζουν προβλήματα με την πέψη είναι καλό να πίνουν τα νερά εκείνα που κατά τον συγγραφέα είναι άριστης ποιότητας, δηλαδή τα ελαφρά, διαυγή και γλυκά. 

Τώρα, αυτών που η κοιλιακή χώρα είναι μαλακή, υγρή και γεμάτη φλέγμα τους προτείνει να πίνουν πιο σκληρά, δυσκολοχώνευτα νερά και υφάλμυρα. Η επόμενη κατηγορία υδάτων είναι το νερό που προέρχεται από τη βροχή και από το χιόνι. Αναλυτικότερα, λόγω του ότι ο ήλιος απορροφά τα ελαφρά στοιχεία που περιέχουν τα νερά της γης συμβάλλει στο ότι το βροχινό νερό είναι πιο ελαφρύ , γλυκό και λαμπερό. Ωστόσο, το νερό της βροχής αποκτά μια άσχημη οσμή λόγω του ότι αποτελείται από πολλά διαφορετικά στοιχεία. Με τη βοήθεια του ήλιου, το νερό αυτό θερμαίνεται και βράζει με αποτέλεσμα να γίνεται πιο γλυκό. Σε περίπτωση που κάποιος πιει από το νερό της βροχής θα έχει βήχα και βράχνιασμα. Να προστεθεί ότι οι ερμηνείες αυτές του Ιπποκράτη σχετικά με το νερό της βροχής είναι ανάλογες με αυτές των προσωκρατικών φιλοσόφων. Φαίνεται ότι ο συγγραφέας έχει άριστη γνώση των φιλοσοφικών θεωριών σχετικά με τη φύση. Όσον αφορά στα ύδατα που προέρχονται από το χιόνι ή από τους πάγους είναι και αυτά ανθυγιεινά. Αυτό γιατί το νερό όταν παγώσει χάνει τις αρχικές του θετικές ιδιότητες. Τέλος, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι όσοι καταναλώνουν διαφορετικά μεταξύ τους νερά, από μεγάλους ποταμούς μπορεί να νοσήσουν από πέτρα στα νεφρά, νεφρίτιδες, στραγγουρία, ισχιαλγίες και κήλες. Οι ασθένειες αυτές δεν προσβάλλουν όλους τους οργανισμούς. Όσοι δηλαδή, έχουν υγιές πεπτικό σύστημα δύσκολα αποκτούν πέτρα στα νεφρά και προβλήματα στην κύστη. Εκείνοι πάλι που έχουν φλεγμονή στην κοιλιακή χώρα , όταν διαφορετικά μεταξύ τους νερά είναι πιθανό να αντιμετωπίσουν προβλήματα στην κύστη. Ακόμη, οι ασθένειες αυτές παρουσιάζονται πιο συχνά στους άνδρες και στα αγόρια παρά στις γυναίκες και στα κορίτσια, λόγω της διαφορετικής ανατομίας των γεννητικών τους οργάνων.

Ο συγγραφέας δίνει οδηγίες για το πώς πρέπει να σκεφτόμαστε αν επιθυμούμε να γνωρίζουμε αν η επόμενη χρονιά πρόκειται να είναι ευνοϊκή ή όχι για την υγεία των ανθρώπων. Ειδικότερα, η χρονιά θα είναι καλή για την υγεία των ανθρώπων εφόσον τα φαινόμενα σχετικά με τη δύση και την ανατολή των άστρων είναι κανονικά, το φθινόπωρο είναι βροχερό, ο χειμώνας μέτριος και οι βροχές κατά την περίοδο της άνοιξης και του καλοκαιριού είναι μετριασμένες. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε ότι ενώ ο Πίνδαρος διακρίνει δύο κατηγορίες ασθενειών που προκαλούνται από τις εποχές, τις καλοκαιρινές και τις χειμερινές, οι ιπποκρατιστές γιατροί διακρίνουν τέσσερις. Στις καλοκαιρινές και τις χειμερινές προσθέτουν και αυτές των ενδιάμεσων εποχών, δηλαδή της άνοιξης και του φθινοπώρου. Συνεχίζοντας, ο συγγραφέας επισημαίνει πότε μια χρονιά προβλέπεται να μην είναι καλή για την ανθρώπινη υγεία. Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας χρονιάς ο χειμώνας είναι ξηρός με βόρειους ανέμους, η άνοιξη βροχερή με νότιους ανέμους και το καλοκαίρι ο καύσωνας είναι απότομος. Επίσης, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού εμφανίζονται υψηλοί πυρετοί, οφθαλμίες και δυσεντερίες. Αυτές οι ασθένειες πλήττουν κυρίως τα άτομα φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας, ενώ οι δυσεντερίες παρουσιάζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στους γυναικείους οργανισμούς. Στην περίπτωση που ακολουθήσει ένα φθινόπωρο με μελτέμια τότε η υγεία των ανθρώπων θα είναι καλύτερη, αλλά σε αντίθετη περίπτωση οι θερινές αρρώστιες που αναφέρθηκαν μπορεί να οδηγήσουν ακόμη και στον θάνατο ιδίως των παιδιών και των γυναικών. Να προστεθεί ότι ένας γιατρός του 6ου αιώνα μ.Χ ο Αέτιος ο Αμιδηνός σε ένα έργο του παραθέτει έναν πίνακα των «καιρών» κατά τους οποίους συμβαίνει η ανατολή και η δύση των αστέρων. Αυτός ο πίνακας θεωρείται χρήσιμος για την ανάγνωση του έργου που εξετάζουμε το «Περί αέρων ,υδάτων και τόπων». Έπειτα, σχετικά πάλι με τον γυναικείο πληθυσμό, αν μετά από έναν χειμώνα ήπιο ακολουθήσει μια άνοιξη ξερή με βόρειους ανέμους και θύελλες τότε οι εγκυμονούσες μπορεί να αποβάλουν. Όσες τελικά γεννήσουν τα παιδιά τους θα είναι φιλάσθενα ή δεν θα καταφέρουν να επιζήσουν. Ο υπόλοιπος πληθυσμός μπορεί να εμφανίσει δυσεντερίες, ξηρές οφθαλμίες και κατάρρους από το κεφάλι στους πνεύμονες. Οι δυσεντερίες είναι πιο συχνές στις γυναίκες και στα φλεγματικά άτομα ενώ οι ξηρές οφθαλμίες στα άτομα με χολώδη ιδιοσυγκρασία. Τα ηλικιωμένα άτομα μπορεί να πληγούν από κατάρρους και είτε να πεθάνουν ξαφνικά είτε να πάθουν ημιπληγίες από τη δεξιά ή αριστερή πλευρά. 

Οι εποχικές αυτές μεταβολές που αναφέρθηκαν παραπάνω είναι πιο σπάνιες στις πόλεις που έχουν καλό προσανατολισμό ως προς τον ήλιο και τους ανέμους και τα νερά τους είναι ευεργετικά. Στον αντίποδα, όσες πόλεις έχουν νερά στάσιμα και από έλη και ο προσανατολισμός τους ως προς τον ήλιο και τους ανέμους δεν είναι καλός επηρεάζονται από τις εποχικές εναλλαγές. Αν το καλοκαίρι έχει ξηρασία οι ασθένειες μπορεί να ιαθούν γρηγορότερα, αν όμως είναι βροχερό επιτείνονται. Ακόμη μετά από ένα βροχερό καλοκαίρι με νότιους ανέμους, ο χειμώνας που θα ακολουθήσει θα παρουσιάζει έντονη νοσηρότητα. Συγκεκριμένα, τα φλεγματικά άτομα καθώς και εκείνοι άνω των σαράντα ετών είναι πιθανόν να προσβληθούν από υψηλούς πυρετούς ενώ τα άτομα με χολώδη ιδιοσυγκρασία μπορεί να πάθουν πλευρίτιδες και περιπνευμονίες. Μετά από ένα καλοκαίρι ξηρό με βόρειους ανέμους και ένα φθινόπωρο βροχερό με νότιους ανέμους, τον χειμώνα που θα ακολουθήσει θα παρουσιασθούν κεφαλαλγίες, γάγγραινες στον εγκέφαλο, συνάχι, βήχα ακόμη και φθίση. Τέλος, στις πόλεις που φυσούν βόρειοι άνεμοι και δεν είναι συχνές οι βροχοπτώσεις τα άτομα φλεγματικής ιδιοσυγκρασίας καθώς και οι γυναίκες ευνοούνται από τις αντίστοιχες καιρικές συνθήκες. Τα άτομα όμως με χολώδη ιδιοσυγκρασία μπορεί να πληγούν από οφθαλμίες, οξείς και μακροχρόνιους πυρετούς ακόμη και μελαγχολία. Ο συγγραφέας κλείνοντας, υπογραμμίζει ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στις πιο κρίσιμες εποχικές μεταβολές. Κατά τη διάρκεια αυτών δεν πρέπει να δίνεται ούτε καθαρτικό αν δεν είναι αναγκαίο, ούτε να γίνονται καυτηριασμοί και τομές στην κοιλιακή περιοχή αν δεν περάσει πρώτα το απαραίτητο χρονικό διάστημα. Οι πιο κρίσιμες περίοδοι είναι οι δύο τροπές του ήλιο, κυρίως η θερινή και οι δύο ισημερίες, ιδίως η φθινοπωρινή. Ακόμη προσοχή πρέπει να δίνεται και στις επιτολές των άστρων, του Κυνός και του Αρκτούρου και στη δύση των Πλειάδων. Η κρίση των ασθενειών σε αυτές τις περιόδους οξύνεται και ο ασθενής ή πεθαίνει ή γιατρεύεται ή η νόσος του αποκτά νέα μορφή.

Πηγή : Πτυχιακή εργασία: « Ο Ιπποκράτης Περί αέρων, υδάτων, τόπων. Η επίδραση του περιβάλλοντος στην υγεία των ανθρώπων» 

Υπεύθυνος Καθηγητής: Γιώργος Παπαδόπουλος 

Φοιτήτρια: Κανέλλα Αχαμνού 

Τμήμα: Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης